ارزیابی روش‌های آموزش و خودمراقبتی در مدیریت و پیشگیری از زخم پای دیابتی بسیار با اهمیت است. زیرا این آمزش ها می تواند در پیشگیری و مدیریت دیابت افراد را بسیار کمک کند. دیابت یکی از شایع‌ترین بیماری‌های مزمن متابولیک در جهان است که شیوع آن در حال افزایش است. براساس گزارش سازمان بهداشت جهانی (WHO)، تعداد مبتلایان به دیابت در سراسر دنیا رو به گسترش بوده و پیش‌بینی می‌شود تا سال‌های آینده، به طور قابل‌توجهی افزایش یابد (World Health Organization, 2022). با وجود پیشرفت‌های چشمگیر در حوزه‌های تشخیص و درمان، دیابت همچنان با طیف وسیعی از عوارض جدی همراه است که می‌تواند کیفیت زندگی بیماران را تحت تأثیر قرار دهد. یکی از مهم‌ترین این عوارض، زخم پای دیابتی است که معمولاً ناشی از نوروپاتی محیطی، اختلال در خون‌رسانی و ایجاد عفونت‌های مکرر است.
برای درمان زخ های مربوط به دیابت حتما از صفحه درمان زخم دیابت دیدن فرمایید.
زخم پای دیابتی می‌تواند منجر به آسیب‌های جدی بافتی شود و در موارد شدید به قطع عضو ختم شود (Bakker, Apelqvist & Schaper, 2016). با وجود آن‌که درمان‌های مختلفی برای کنترل زخم پای دیابتی وجود دارد، اما پیشگیری از بروز آن، با استفاده از آموزش مناسب و ترویج رفتارهای خودمراقبتی بسیار مؤثرتر و کم‌هزینه‌تر است (انجمن دیابت ایران، ۱۳۹۹).
در این میان، برنامه‌های آموزشی و ارتقای مهارت‌های خودمراقبتی نقشی کلیدی در کنترل قند خون، پیشگیری از زخم پای دیابتی و کاهش هزینه‌های درمانی دارد. به‌طور کلی، هرچه بیماران دیابتی نسبت به اصول مراقبت از خود آگاهی بیشتری داشته باشند و به مهارت‌های بهداشتی-درمانی لازم مجهز شوند، بهتر قادر خواهند بود از بروز زخم‌ها و عوارض بعدی پیشگیری کنند (American Diabetes Association, 2019). ازاین‌رو، ارزیابی روش‌های آموزش و خودمراقبتی در مدیریت و پیشگیری از زخم پای دیابتی حائز اهمیت است. در این مقاله تلاش می‌شود تا با ارائه دیدگاه‌های علمی و نتایج تحقیقات صورت‌گرفته در این حوزه، راهکارهای مناسبی برای بهبود برنامه‌های آموزشی ارائه شود.
مرور ادبیات و پیشینه پژوهشی
تعریف و اهمیت زخم پای دیابتی
زخم پای دیابتی نوعی زخم مزمن است که در اثر ترکیبی از اختلالات عصبی (نوروپاتی محیطی)، اختلالات عروقی (کاهش خون‌رسانی به عروق کوچک و بزرگ) و عفونت‌های همراه، ایجاد می‌شود. کاهش حس درد و لمس در پای بیمار دیابتی ممکن است منجر به وارد شدن آسیب‌های جزیی به پا شود، بدون آن‌که بیمار متوجه آن باشد. در نتیجه، این زخم‌ها گسترش یافته و گاه به‌دلیل عدم رسیدگی مناسب، عوارض جدی مانند عفونت گسترده، قانقاریا و حتی قطع عضو را به دنبال داشته باشند (Zimmet, Alberti & Shaw, 2001).
اهمیت زخم پای دیابتی زمانی نمایان می‌شود که بدانیم این عارضه می‌تواند هزینه‌های درمانی سنگینی را بر دوش بیماران، خانواده‌ها و نظام سلامت تحمیل کند. به همین دلیل، سازمان بهداشت جهانی همواره بر اهمیت مدیریت دیابت و پیشگیری از عوارض مرتبط با آن به‌ویژه زخم پای دیابتی تأکید کرده است (World Health Organization, 2016). افزون بر آن، کیفیت زندگی بیمارانی که به زخم پای دیابتی مبتلا می‌شوند، به‌شدت کاهش می‌یابد و این مسئله، مضامین اجتماعی و روانی گسترده‌ای به همراه دارد.
اصول پیشگیری از زخم پای دیابتی
عوامل متعددی در پیشگیری از زخم پای دیابتی نقش دارند. در این میان، کنترل دقیق قند خون، فشارخون و چربی خون از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. همچنین رعایت رژیم غذایی مناسب، انجام فعالیت بدنی منظم و پایش مداوم پاها برای شناسایی هرگونه زخم یا آسیب پوستی، از اصول بنیادی مراقبت و پیشگیری محسوب می‌شود (Boulton, Kirsner & Vileikyte, 2020). گرچه این اصول از نظر تئوریک به راحتی قابل بیان هستند، اما مهم‌ترین چالش، پایبندی بیماران به این توصیه‌ها و تبدیل آن‌ها به عادات روزمره زندگی است.
نقش آموزش و خودمراقبتی در کنترل دیابت
خودمراقبتی عبارت است از رفتارهایی که فرد به‌صورت آگاهانه برای حفظ و ارتقای سلامت خود انجام می‌دهد. در بیماران دیابتی، خودمراقبتی طیفی از اقداماتی نظیر پایش مستمر قند خون، رعایت رژیم غذایی، تحرک بدنی، مراقبت از پا و مصرف منظم دارو را شامل می‌شود (Funnell et al., 2009). مطالعات نشان داده‌اند که هرچه آموزش بیماران مؤثرتر بوده و درک آن‌ها از اهمیت خودمراقبتی عمیق‌تر باشد، بروز عوارض مزمن دیابت مانند زخم پای دیابتی کاهش می‌یابد (American Diabetes Association, 2021).
ضرورت ارزیابی روش‌های آموزشی و خودمراقبتی
اگرچه آموزش به بیماران دیابتی جزء لاینفک مداخلات درمانی به شمار می‌رود، اما روش‌های آموزشی مختلفی وجود دارند که اثربخشی یکسانی ندارند. شناسایی بهترین رویکردهای آموزشی، نیازمند ارزیابی دقیق این مداخلات است. ارزیابی اثربخشی روش‌های آموزشی را می‌توان از طریق سنجش دانش بیماران، تغییرات رفتاری، میزان کنترل قند خون، کاهش بروز زخم‌ها و بهبود کیفیت زندگی انجام داد (Mann et al., 2009). تنها در صورتی می‌توان گفت که یک مداخله آموزشی موفق بوده است که این شاخص‌ها بهبود یابد.
روش‌های آموزش بیماران دیابتی برای پیشگیری از زخم پا
آموزش فردی (حضوری)
یکی از رایج‌ترین روش‌های آموزش در حوزه مراقبت از بیماران دیابتی، آموزش فردی چهره‌به‌چهره توسط تیم درمان است. در این روش، پرستار، پزشک یا مشاور دیابت با بیمار به‌صورت انفرادی جلسه می‌گذارد و نکات کلیدی مربوط به کنترل قند خون، مراقبت از پا و نحوه استفاده صحیح از دارو را آموزش می‌دهد (آقازاده و همکاران، ۱۳۹۷). از مزایای این روش، امکان تعامل نزدیک‌تر بیمار و تیم درمان و امکان پرسش و پاسخ فوری است. با این حال، این رویکرد می‌تواند زمان‌بر و هزینه‌بر باشد و نیاز به پرسنل متخصص بیشتری داشته باشد.
آموزش گروهی
در این نوع آموزش، بیماران در گروه‌های کوچک یا متوسط گرد هم می‌آیند و در قالب کارگاه یا جلسات آموزشی، با جنبه‌های مختلف دیابت و مراقبت‌های مرتبط آشنا می‌شوند. در آموزش گروهی، امکان تبادل تجربیات و پرسش‌وپاسخ میان بیماران فراهم می‌شود. حضور در چنین محیطی می‌تواند انگیزه بیماران برای رعایت توصیه‌های بهداشتی را افزایش دهد. همچنین بهره‌گیری از روش‌های آموزش مشارکتی (مانند بحث گروهی، بازی نقش و اجرای شبیه‌سازی) اثربخشی آموزش را بالا می‌برد (Haas et al., 2012).
آموزش الکترونیک و راه دور
با پیشرفت فناوری اطلاعات و ارتباطات، استفاده از ابزارهای الکترونیکی برای آموزش بیماران افزایش یافته است. این ابزارها شامل وب‌سایت‌های آموزشی، اپلیکیشن‌های موبایلی، پلتفرم‌های یادگیری مجازی، ویدیوهای آموزشی آنلاین و حتی ربات‌های گفتگو (چت‌بات‌ها) هستند. آموزش الکترونیک به بیماران امکان می‌دهد که در هر زمان و مکانی به محتوای آموزشی دسترسی داشته باشند. همچنین ارسال پیام‌های یادآوری در مورد کنترل قند خون یا انجام آزمایشات دوره‌ای، می‌تواند به شکل‌گیری عادت‌های پایدار در مراقبت از پا کمک کند (Peeples, 2018).
آموزش از طریق رسانه‌های جمعی
تلویزیون، رادیو و شبکه‌های اجتماعی نیز می‌توانند بستر مناسبی برای انتقال اطلاعات کلیدی در مورد پیشگیری از زخم پای دیابتی باشند. در برخی کشورها، برنامه‌های تلویزیونی اختصاصی در مورد دیابت و عوارض آن تهیه می‌شود که می‌تواند آگاهی عموم مردم را ارتقا دهد. با این حال، این روش‌ها به‌صورت عمومی هستند و فرصت تعامل مستقیم بیمار با مدرس را فراهم نمی‌کنند (انجمن دیابت ایران، ۱۳۹۹).
آموزش ترکیبی (Hybrid)
ترکیب روش‌های حضوری، گروهی و الکترونیک می‌تواند بهترین نتیجه را در آموزش بیماران داشته باشد. در آموزش ترکیبی، ابتدا نکات پایه و حیاتی در قالب جلسات چهره‌به‌چهره یا گروهی مطرح می‌شود و سپس برای پیگیری و تداوم یادگیری، از پلتفرم‌های الکترونیکی و ابزارهای آنلاین استفاده می‌گردد. این رویکرد، امکان ارزیابی مستمر یادگیری بیمار و اصلاح اشتباهات احتمالی در مسیر خودمراقبتی را فراهم می‌کند (Bradshaw & Lowenstein, 2011).
مولفه‌های کلیدی آموزش و خودمراقبتی در پیشگیری از زخم پای دیابتی
آشنایی با اهمیت مراقبت از پا
یکی از نخستین و مهم‌ترین گام‌ها در آموزش بیماران دیابتی، آگاه‌سازی آن‌ها نسبت به حساسیت بالای پاها در برابر آسیب است. بیماران باید بدانند که حتی یک خراش کوچک یا پینه ممکن است به سرعت گسترش یافته و به زخم‌های جدی تبدیل شود. تأکید بر لزوم معاینات روزانه پا، استفاده از کفش‌های مناسب و شست‌وشوی منظم پا با آب ولرم و صابون ملایم، بخشی از این آموزش‌هاست (ADA, 2021).
مدیریت قند خون و رژیم غذایی
بدیهی است که کنترل قند خون از مهم‌ترین مولفه‌های پیشگیری از زخم پای دیابتی است. آموزش باید به گونه‌ای باشد که بیمار درک کند چگونه می‌تواند با پایش منظم قند خون و رعایت رژیم غذایی سالم، سطح گلوکز خون را در محدوده ایده‌آل نگه دارد. تشویق بیمار به مصرف غذاهای کم‌کربوهیدرات، فیبردار و پرهیز از مواد قندی ساده و چربی‌های اشباع، از اصول اساسی این آموزش‌هاست (Evert et al., 2013).
فعالیت بدنی و ورزش
فعالیت بدنی منظم نه‌تنها در کنترل وزن و قند خون مؤثر است، بلکه باعث بهبود گردش خون محیطی می‌شود. این امر به‌ویژه در بیماران دیابتی که اغلب دچار اختلال در خون‌رسانی به پاها هستند، حائز اهمیت است. البته باید به بیمار آموزش داد که از ورزش‌های سنگین یا پوشیدن کفش‌های نامناسب که ممکن است باعث آسیب به پاها شود، پرهیز کند. پیاده‌روی متوسط با کفش مناسب و توجه به وضعیت پاها پیش و پس از ورزش، می‌تواند بهترین گزینه باشد (Colberg et al., 2016).
مهارت‌های بررسی و تشخیص زودهنگام آسیب
یکی دیگر از مولفه‌های کلیدی در آموزش خودمراقبتی، آموزش مهارت‌های بررسی روزانه پا است. بیماران باید بیاموزند که چگونه پاهای خود را (به‌ویژه نواحی بین انگشتان و کف پا) با دقت معاینه کنند و در صورت مشاهده هرگونه قرمزی، زخم، پینه، یا تغییر رنگ، سریعاً به کادر درمان مراجعه کنند (Bowering & Embil, 2020). آموزش نحوه استفاده از آینه و بررسی مناطقی که به‌طور مستقیم با چشم دیده نمی‌شوند، نیز مهم است.
مراقبت از پوست و ناخن
چون در بیماران دیابتی، خشکی پوست و شکنندگی ناخن‌ها شایع است، توصیه می‌شود که بیماران از کرم‌های مرطوب‌کننده مناسب استفاده کنند و هنگام کوتاه کردن ناخن‌ها، از قیچی‌های تیز و تمیز استفاده نمایند. همچنین بیمار باید بداند که هرگز نباید میخچه یا پینه‌های پا را با روش‌های خوددرمانی غیرایمن از بین ببرد؛ زیرا خطر عفونت بالا است (Bowling, 2011).
آگاهی از علائم عفونت
با توجه به اینکه عفونت یکی از علل اصلی پیشرفت زخم پای دیابتی و تشدید آن است، بیمار باید علائم هشداردهنده عفونت نظیر افزایش درد، تب موضعی، ترشح چرکی و بوی بد زخم را بشناسد. تشخیص زودهنگام این علائم می‌تواند از عوارض جبران‌ناپذیر پیشگیری کند (Apelqvist, 2017).
عوامل مؤثر بر موفقیت برنامه‌های آموزشی و خودمراقبتی
سطح سواد و فرهنگ بیمار
مطالعات نشان داده‌اند که سواد سلامت بیماران، نقش مهمی در میزان درک و پایبندی آن‌ها به توصیه‌های آموزشی دارد. بیمارانی که از سطح سواد کمتری برخوردارند، ممکن است برای درک مفاهیم پیچیده پزشکی و رعایت رژیم‌های مراقبتی، نیازمند روش‌های آموزشی ساده‌تر یا حتی تصویری باشند (White et al., 2013). علاوه بر این، موانع فرهنگی و باورهای نادرست در مورد دیابت و عوارض آن می‌تواند مانع از موفقیت برنامه‌های آموزشی شود.
حمایت خانواده و اطرافیان
خانواده و اطرافیان بیمار نقش بسزایی در ایجاد محیط حمایتی جهت اجرای مؤثر توصیه‌های خودمراقبتی دارند. اگر اعضای خانواده نسبت به عوارض دیابت آگاهی کافی نداشته باشند یا همکاری لازم را نکنند، احتمال شکست برنامه‌های آموزشی افزایش می‌یابد. در مقابل، خانواده‌های آگاه می‌توانند با تشویق و مشارکت در فعالیت‌های مراقبتی، موفقیت بیمار در پیشگیری از زخم پای دیابتی را تضمین کنند (Mayberry & Osborn, 2012).
دسترسی به مراقبت‌های پزشکی
آموزش تنها زمانی به نتایج مطلوب منتهی می‌شود که بیمار بتواند در مواقع نیاز به‌سرعت به امکانات پزشکی دسترسی داشته باشد. برای مثال، اگر بیماری متوجه زخم یا علائم عفونت شود اما امکان مراجعه سریع به پزشک را نداشته باشد، آموزش‌های پیشین نیز کارآمد نخواهد بود. همچنین، وجود کلینیک‌های پای دیابتی، امکان پیگیری منظم بیماران و انجام مراقبت‌های پیشرفته را تسهیل می‌کند (Hinchliffe et al., 2016).
باورها و نگرش‌های بیماران
نگرش بیماران نسبت به دیابت و عوارض آن، عاملی کلیدی در پایبندی آن‌ها به اصول خودمراقبتی است. برخی بیماران ممکن است به‌دلیل ترس، انکار یا خستگی روانی از بیماری، تمایلی به رعایت نکات مراقبتی نشان ندهند. در چنین مواردی، مشاوره‌های روان‌شناختی و حمایت عاطفی می‌تواند به تغییر نگرش و ایجاد انگیزه در آن‌ها کمک کند (Snoek & Skinner, 2006).
کیفیت برنامه آموزشی و مهارت‌های مدرس
کیفیت محتوای آموزشی، مهارت تدریس، نوع رسانه و جذابیت ارائه، همگی در اثربخشی یک برنامه آموزشی دخیل هستند. چنانچه مطالب بیش از حد پیچیده و تخصصی یا بالعکس بیش از حد ساده و سطحی ارائه شود، به‌خوبی درک نخواهد شد. همچنین، ارتباط محترمانه و همدلانه مدرس با بیماران، می‌تواند در ترغیب آن‌ها به شرکت فعال در جلسات و پایبندی به توصیه‌ها مؤثر باشد (Bradshaw & Lowenstein, 2011).
ارزیابی مداخلات آموزشی و خودمراقبتی
ارزیابی اثربخشی روش‌های آموزشی، برای اصلاح و بهبود مستمر برنامه‌های آموزش به بیمار ضروری است. در ادامه، به برخی از روش‌های مهم ارزیابی مداخلات آموزشی در حوزه پیشگیری از زخم پای دیابتی اشاره می‌شود:
شاخص‌های دانشی و نگرشی
- آزمون‌های کتبی و شفاهی: برای سنجش دانش بیماران درباره زخم پای دیابتی، عوارض و روش‌های پیشگیری.
- پرسش‌نامه‌های نگرشی: به منظور سنجش تغییرات نگرش بیمار پس از دریافت آموزش و تشخیص ترس‌ها و باورهای غلط.
شاخص‌های رفتاری
- بررسی دفعات پایش قند خون: تعداد دفعات انجام تست قند خون در خانه می‌تواند نشانگر میزان پایبندی بیمار به خودمراقبتی باشد.
- عادات غذایی: ارزیابی میزان رعایت رژیم غذایی از طریق پرسش‌نامه‌های بسامد خوراک یا گزارش روزانه مصرف غذا.
- میزان و نوع فعالیت بدنی: پایش منظم قدم‌ها (برای مثال با استفاده از اپلیکیشن یا پدومتر) و بررسی اینکه آیا بیمار ورزش توصیه‌شده را انجام می‌دهد یا خیر.
- میزان رعایت مراقبت‌های پا: چک‌لیست روزانه مراقبت از پا (شست‌وشو، معاینه، استفاده از کفش مناسب، مرطوب‌کردن پوست پا و غیره).
شاخص‌های بالینی و آزمایشگاهی
- هموگلوبین A1c (HbA1c): میزان HbA1c نشان‌دهنده میانگین قند خون بیمار در سه ماه گذشته است که تغییرات آن می‌تواند تأثیر آموزش و خودمراقبتی بر کنترل قند خون را نشان دهد.
- فشار خون و لیپیدهای سرم: اندازه‌گیری ادواری فشار خون، کلسترول و تری‌گلیسرید برای بررسی وضعیت کلی سلامت بیمار.
- بروز یا شدت زخم پا: کاهش تعداد موارد جدید زخم، کاهش عود زخم یا بهبود سریع‌تر زخم‌های موجود، از مهم‌ترین شاخص‌ها در ارزیابی موفقیت یک برنامه آموزشی به‌شمار می‌روند.
کیفیت زندگی مرتبط با سلامت
از پرسش‌نامه‌های استاندارد نظیر SF-36 یا پرسش‌نامه کیفیت زندگی بیماران دیابتی (DQOL) می‌توان برای ارزیابی تأثیر برنامه‌های آموزشی بر بهبود کیفیت زندگی بیماران استفاده کرد. ارتقای کیفیت زندگی، نشان‌دهنده موفقیت‌آمیز بودن برنامه آموزشی و خودمراقبتی است (Jacobson et al., 1994).
پیامدهای اقتصادی
با ارزیابی هزینه‌های بستری، جراحی و مواردی نظیر قطع عضو یا صرفه‌جویی در هزینه‌های درمان زخم، می‌توان کارآمدی برنامه‌های آموزشی را سنجید. چنانچه برنامه‌های آموزشی بتوانند زخم‌های دیابتی را کاهش داده یا بهبود آن‌ها را تسریع کنند، هزینه‌های کلی نظام سلامت کاهش خواهد یافت (Apelqvist et al., 2017).
چالش‌ها و راهکارها در اجرای برنامه‌های آموزشی و خودمراقبتی
چالش‌های مرتبط با زیرساخت‌های سلامت
یکی از موانع مهم در تحقق برنامه‌های آموزشی، کمبود نیروهای متخصص و امکانات در مناطق دورافتاده و روستایی است. برای رفع این مشکل، می‌توان از روش‌های آموزش از راه دور (تلفنی یا اینترنتی) و تربیت پرستاران دیابت یا مربیان محلی استفاده کرد (Kollannoor-Samuel et al., 2017).
چالش‌های فرهنگی و اجتماعی
باورهای نادرست در مورد دیابت و عوارض آن در برخی جوامع، ممکن است سبب انکار بیماری یا انگیزه پایین برای شرکت در برنامه‌های آموزشی شود. برای غلبه بر این چالش، می‌توان از رهبران اجتماعی، روحانیون محلی یا چهره‌های محبوب فرهنگی برای ترویج آگاهی‌های درست در مورد دیابت استفاده کرد. همچنین گنجاندن مفاهیم مراقبت از پا در کتب درسی مدارس، می‌تواند به ارتقای فرهنگ پیشگیری کمک کند (Snoek & Skinner, 2006).
موانع اقتصادی و دسترسی به خدمات
برخی بیماران توانایی مالی برای تهیه داروها، کفش‌های مخصوص یا حتی ایاب‌وذهاب به مراکز درمانی را ندارند. ایجاد بیمه‌های حمایتی مخصوص بیماران دیابتی، ارائه تسهیلات مالی و برگزاری بازارچه‌های خیریه می‌تواند به کاهش این موانع کمک کند (Mayberry & Osborn, 2012).
چالش‌های مربوط به پایداری و تداوم آموزش
آموزش‌های مقطعی بدون پیگیری و ارزیابی مداوم، نمی‌توانند تأثیر ماندگاری داشته باشند. برای پایداری نتایج، برگزاری جلسات منظم پیگیری، ارسال پیامک‌های یادآور و ایجاد گروه‌های حمایتی در شبکه‌های اجتماعی می‌تواند مؤثر باشد (Haas et al., 2012).
نتیجه‌گیری و پیشنهادها
زخم پای دیابتی به‌عنوان یکی از جدی‌ترین عوارض دیابت، نه‌تنها تهدیدکننده سلامت و کیفیت زندگی بیماران است بلکه بار مالی سنگینی را بر نظام سلامت تحمیل می‌کند. پیشگیری و کنترل به‌موقع این عارضه، در گرو اجرای برنامه‌های جامع آموزشی و ترویج رفتارهای خودمراقبتی است. شواهد نشان می‌دهد که آموزش‌های مؤثر می‌توانند از طریق ارتقای سطح دانش بیماران، بهبود نگرش آن‌ها و تغییر رفتارهای پرخطر، به کاهش بروز زخم پای دیابتی منجر شوند.
در این میان، استفاده از روش‌های متنوع آموزشی (فردی، گروهی، الکترونیکی) و تدوین برنامه‌های شخصی‌سازی شده برای بیماران، بیشترین بازدهی را خواهد داشت. تلفیق آموزش با حمایت‌های روانی و اجتماعی، به‌ویژه از سوی خانواده و تیم درمان، نقش کلیدی در پایبندی بیماران به خودمراقبتی ایفا می‌کند. همچنین ارزیابی مستمر این مداخلات از طریق شاخص‌های دانشی، نگرشی، رفتاری، بالینی و اقتصادی، ضروری است تا برنامه‌های آموزشی بتوانند به‌طور پویا ارتقا یافته و با نیازهای بیماران سازگار شوند.
پیشنهادهای عملی:
- توسعه راهنماهای بالینی بومی: تهیه راهنماها و پروتکل‌های یکپارچه آموزشی بر اساس فرهنگ، سطح سواد و نیازهای بیماران ایرانی.
- آموزش مداوم کادر درمان: ارتقای مهارت‌های تدریس پرستاران، پزشکان و دیگر اعضای تیم درمان از طریق برگزاری کارگاه‌های آموزشی.
- به‌کارگیری فناوری‌های نوین: استفاده از اپلیکیشن‌ها و سامانه‌های الکترونیک برای پایش منظم علائم، یادآوری داروها و ارزیابی پیشرفت بیمار.
- افزایش شبکه‌های حمایتی: راه‌اندازی انجمن‌ها و گروه‌های حمایتی بیماران دیابتی در سطوح محلی و فضای مجازی برای تقویت همیاری و تبادل تجربه.
- تحقیقات گسترده‌تر: انجام پژوهش‌های کمی و کیفی برای ارزیابی تأثیر روش‌های مختلف آموزشی و انتشار نتایج در مجامع علمی.
بدین ترتیب، می‌توان انتظار داشت که با اجرای برنامه‌های آموزشی هدفمند و تلفیق آن با رویکردهای خودمراقبتی، احتمال بروز زخم پای دیابتی به‌طور چشمگیری کاهش یافته و کیفیت زندگی بیماران دیابتی ارتقا یابد.
